حسان در ادبیات فارسیحسّان در ادبیات فارسی ، یکی از نمادهای تبحر در شاعری ، فصاحت و بلاغت است. ۱ - مقایسه با شاعرانبیشتر شاعرانِ فارسی‌زبان، از رودکی [۱]
سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ج۱، ص۴۳۹، تهران ۱۳۸۲ش.
تا ایرج‌میرزا [۲]
ایرج‌میرزا، تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار ایرج‌میرزا و خاندان و نیاگان او، ج۱، ص۴۰، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۴۲ش.
و بهار ، [۳]
محمدتقی بهار، دیوان، ج۱، ص۳۱، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ش.
به نوعی خود را در شعرگویی با حسّان مقایسه کرده و خود را از او نیز بر‌تر شمرده‌اند.۲ - علت شهرتبسیاری از ابیاتی که در آن از حسّان نامی آمده است به این اشاره دارد که احسان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله باعث شهرت حسّان شده است. [۴]
ناصرخسرو، دیوان، ج۱، ص۲۹۲، چاپ مجتبی می‌نوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۳۹۱، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۴ش.
[۶]
محمدباقر حسینی، «حسّان بن ثابت در شعر فارسی»، ج۱، ص۴۵۱ـ۴۵۲، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال ۲۸، ش ۳ـ۴ (پاییز ـ زمستان ۱۳۷۴).
بعضی از اشعاری که در آن شاعران خود را به حسّان تشبیه می‌کنند، قصایدی‌اند در مدح رسولِ خدا و امامان شیعه علیهم‌السلام [۷]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۶۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۸]
محمدعلی بن ابی‌طالب حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۵۸۸، چاپ ذبیح‌اللّه صاحبکار، تهران ۱۳۷۴ش.
[۹]
علی بن احمد محتشم کاشانی، هفت دیوان محتشم کاشانی، ج۱، ص۲۹۳، چاپ عبدالحسین نوائی و مهدی صدری، تهران ۱۳۸۰ش.
[۱۰]
حبیب‌اللّه بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، ج۱، ص۳۰۱، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش).
و برخی دیگر قصایدی مدحی‌اند که در آن‌ها شاعر گفته که احسانِ ممدوح از وی حسّان دیگری ساخته است. [۱۱]
حسن بن احمد عنصری، دیوان، ج۱، ص۲۷۰، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۲]
حسن بن احمد عنصری، دیوان، ج۱، ص۲۸۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۱۳]
ناصرخسرو، دیوان، ج۱، ص۱۰۹، چاپ مجتبی می‌نوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۳ش.
[۱۴]
ناصرخسرو، دیوان، ج۱، ص۱۹۸، چاپ مجتبی می‌نوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۳ش.
[۱۵]
عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان، ج۱، ص۲۵۳، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران ۱۳۶۱ش.
[۱۶]
حسن بن محمد حسن غزنوی، دیوان، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۷]
محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، ج۱، ص۱۵۹، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ش.
در بسیاری از ابیات نام حسّان را با سحبان وائل، که در نثر ممتاز و برجسته است، همراه کرده‌اند. [۱۸]
مسعود سعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۳۸۲، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۳۹ش.
[۱۹]
عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان، ج۱، ص۲۵۳، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران ۱۳۶۱ش.
[۲۰]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۷، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۱]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۵۶، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۲]
محمدعلی بن ابی‌طالب حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۶۴۰، چاپ ذبیح‌اللّه صاحبکار، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۳]
سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، ج۱، ص۴۳۹، تهران ۱۳۸۲ش.
در اخوانیات و مدایحی که ممدوح، اهل شعر و فضل است، وی را در شاعری به حسّان تشبیه نموده‌اند. [۲۴]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۱۷۵، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۴ش.
[۲۵]
عثمان بن عمرمختاری‌غزنوی، دیوان، ص۲۴۵، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران ۱۳۴۱ش.
در شعر فارسی، خاقانی‌شروانی مُلَقب به حسّان‌العجم است و خود [۲۶]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۹۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش.
[۲۷]
بدیل بن علی خاقانی، مثنوی تحفةالعراقین، ص۲۲۱، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۳۳ش.
بر آن است که سببِ اعطای این لقب به او، کمال شاعری اوست. [۲۸]
عوفی، ج۲، ص۲۲۱.
محتشم کاشانی نیز، در زمانِ خود، به حسّان‌العجم معروف بود. [۲۹]
علی بن احمد محتشم کاشانی، هفت دیوان محتشم کاشانی، ج۱، ص۲۵۶، چاپ عبدالحسین نوائی و مهدی صدری، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۰]
علی بن احمد محتشم کاشانی، هفت دیوان محتشم کاشانی، ج۱، ص۲۴۶، چاپ عبدالحسین نوائی و مهدی صدری، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۱]
محمد بن علی تقی‌الدین کاشی، خلاصة الاشعار و زبدةالافکار: بخش اصفهان، ج۱، ص۲۹۶، چاپ عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری‌کهنمویی، تهران ۱۳۸۶ش.
۳ - علت لقب گرفتنبه نظر می‌رسد که انتخاب این لقب برای محتشم بیشتر به سببِ مدحِ پیامبر اکرم و امامان شیعه علیهم‌السلام، خصوصآ دوازده بند مشهور او درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه‌السلام ، بوده است نه اینکه بخاطر قدرتِ شاعری او بوده باشد. حاذق هندی و بیدل مازندرانی ، از شاعران قرن سیزدهم، نیز چون بیشتر اشعارشان در مدح پیامبر اکرم و امامان شیعه علیهم‌السلام بوده است، به ترتیب، به حسّان‌الهند [۳۲]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، ج۱، ص۴۰۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
و حسّان‌الائمه [۳۳]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، ج۱، ص۲۹۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
معروف بوده‌اند.بعضی از تذکره‌نویسان در توصیفِ قدرتِ شعرگویی شاعران، یا آن‌ها را تالی حسّان یا بر‌تر از وی ذکر کرده‌اند. [۳۴]
امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، ج۱، ص۳۶۷، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش.
[۳۵]
امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش.
[۳۶]
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، ج۲، ص۵۴۸، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ش.
[۳۷]
احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، ج۱، ص۷۸۶، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
عده‌ای هم برای اینکه اثبات کنند شعر مذموم و ناپسند نیست، استناد می‌کنند به اینکه پیامبر اکرم شعر حسّان را می‌شنید و او را به شعرگویی تشویق می‌کرد. [۳۸]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ج۱، ص۱۴۱، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش.
[۳۹]
طاهر بن محمد ظهیرفاریابی، دیوان، ج۱، ص۲۵، تصحیح و تحقیق و توضیح امیرحسن یزدگردی، به‌اهتمام اصغر دادبه، تهران ۱۳۸۱ش.
۴ - فهرست منابع(۱) امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش. (۲) محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۴ش. (۳) ایرج‌میرزا، تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار ایرج‌میرزا و خاندان و نیاگان او، به اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۴۲ش. (۴) محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۸ش. (۵) محمد بن علی تقی‌الدین کاشی، خلاصة الاشعار و زبدةالافکار: بخش اصفهان، چاپ عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری‌کهنمویی، تهران ۱۳۸۶ش. (۶) عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان، چاپ ذبیح‌اللّه صفا، تهران ۱۳۶۱ش. (۷) حبیب‌اللّه بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، تهران (۱۳۵۳ش). (۸) محمدعلی بن ابی‌طالب حزین‌لاهیجی، دیوان، چاپ ذبیح‌اللّه صاحبکار، تهران ۱۳۷۴ش. (۹) حسن بن محمد حسن غزنوی، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۰) محمدباقر حسینی، «حسّان بن ثابت در شعر فارسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال ۲۸، ش ۳ـ۴ (پاییز ـ زمستان ۱۳۷۴). (۱۱) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ش. (۱۲) بدیل بن علی خاقانی، مثنوی تحفةالعراقین، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۳۳ش. (۱۳) محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۴) احمد دیوان‌بیگی، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش. (۱۵) طاهر بن محمد ظهیرفاریابی، دیوان، تصحیح و تحقیق و توضیح امیرحسن یزدگردی، به‌اهتمام اصغر دادبه، تهران ۱۳۸۱ش. (۱۶) حسن بن احمد عنصری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۷) عوفی. (۱۸) علی بن احمد محتشم کاشانی، هفت دیوان محتشم کاشانی، چاپ عبدالحسین نوائی و مهدی صدری، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۹) محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۶ش. (۲۰) عثمان بن عمرمختاری‌غزنوی، دیوان، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران ۱۳۴۱ش. (۲۱) مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۳۹ش. (۲۲) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش. (۲۳) ناصرخسرو، دیوان، چاپ مجتبی می‌نوی و مهدی محقق، تهران ۱۳۵۳ش. (۲۴) سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران ۱۳۸۲ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسان در ادبیات فارسی»، شماره۶۱۱۱. |